Recensies

NRC-Handelsblad CS-Literair. 13 januari 1995
Carolien Zilverberg

Verleid door neonazi's

De Vlaamse Anne Provoost debuteerde in 1990 met de jeugdroman Mijn tante is een grindewal en sindsdien publiceerde ze enkele boeken voor jongere kinderen. Ze is dus kinderboekenschrijfster, en er is geen enkele reden om haar nieuwste boek Vallen niet als jeugdroman te beschouwen. Maar tegelijkertijd is het zo'n boek dat duidelijk maakt hoe kunstmatig de grens tussen de zogenaamde volwassenliteratuur en de jeugdliteratuur kan zijn:

Vallen ziet er niet alleen uit als een 'volwassen' roman, dat is het ook. Een intrigerende, sfeervolle roman over een broeierige zomer waarin de dingen langzaam maar zeker uit de hand lopen,' meldt de achterflap. Daarmee is geen woord te veel gezegd, eerder te weinig, want het boek valt op allerlei manieren te karakteriseren. In de eerste plaats als psychologische roman met als thema's verraad, schaamte en schuld, maar ook als thriller, als politieke roman en als liefdesverhaal.

Vallen is het verhaal van de ongeveer 16-jarige Lucas, die samen met zijn moeder zijn vakantie doorbrengt in het huis van zijn kort tevoren overleden grootvader. Die vakantie is bijna ten einde als hel boek begint: het vertrekpunt is de terugkeer uit het ziekenhuis van Caitlin, een Amerikaans meisje dat in het naburige klooster logeert. Binnen enkele bladzijden weten we dat haar voet is geamputeerd en dat Lucas daar iets mee te maken heeft. Na deze uiteenzetting volgt de voorgeschiedenis: met Lucas gaan we terug naar het begin van die zomer.

Provoost neemt ruim de tijd om de lezer in het ongewisse te laten. Zij laat het gruwelijke gegeven van de geamputeerde voet voor wat het is om zich te concentreren op een groeiend gevoel van onbehagen bij Lucas: die komt erachter dat er iets aan de hand moet zijn geweest met zijn grootvader, iets waar iedereen in het dorp - zijn moeder en Caitlin niet uitgezonderd - meer van af schijnt te weten dan hij, maar waar men liever niet over praat. Hij vat dit op als een complot tegen hemzelf. Dat het om een fout oorlogsverleden gaat - de grootvader verlinkte een groep joodse kinderen die in het klooster ondergedoken zat en de nonnen die hen verborgen hielden - blijkt pas veel later, als Lucas verstrikt is geraakt in een organisatie van neonazi's.

In eerste instantie had ik wat moeite met deze lange aanloop, maar achteraf kun je niet anders zeggen dan dat Provoost haar verhaal met de grootst mogelijke zorgvuldigheid opbouwt. Door volop aandacht te schenken aan Lucas' onwetendheid en onzekerheid verklaart zij waarom hij zo'n gemakkelijke prooi is voor de neonazi's met wie hij bevriend raakt. Hun charismatische leider, Benoît, speelt feilloos in op wat Lucas mist: vriendschap, loyaliteit, duidelijkheid: 'We willen bereiken wat goed is voor onze mensen. Je mag niet vergeten: ons land wordt momenteel bezet door een vreemd volk. Een beetje zoals door de Duitsers indertijd, met dit verschil dat die toen beschaving meebrachten, terwijl we nu terugkeren naar de barbarij. Zo bekeken zijn wij gewoon bij het verzet. Je zou toch niet willen dat we collaboreerden?'

Vallen is een moralistisch boek. Lucas maakt de verkeerde keuze en dat komt hem duur te staan. Maar het knappe is dat Lucas' val zo geloofwaardig is, verdedigbaar zou ik haast zeggen. Hij is net zo goed een stommeling die er met open ogen in tuint als een slachtoffer van de omstandigheden. Provoost brengt haar verhaal niet met een opgeheven vingertje, maar meer alsof ze wil zeggen: zo gaan die dingen. Haar portrettering van Benoît, die niet alleen op de weifelende Lucas maar tot op zekere hoogte ook op de principieel antiracistische Caitlin z'n aantrekkingskracht uitoefent, is buitengewoon subtiel. En de climax van het boek - als Lucas erin slaagt Caitlin uit een brandende auto te wrikken, een daad die hem niet alleen tot redder maar ook tot verrader bestempelt - is even gruwelijk als onvermijdelijk.

Valt er dan helemaal niets te zeuren? Afgezien van het wonderlijke Vlaams hier en daar - een touw 'errond' in plaats van 'eromheen' - eigenlijk niet. En dat mag een klein wonder heten bij een complex boek als dit. Zo complex dat kwalificaties als overtuigend, uitgekiend, geconstrueerd en huiveringwekkend de lading maar ten dele dekken. Laat ik het, als het bij één woord moet blijven, maar op 'zinderend' houden.