Reactie

Augustus 2003
De Duitse recensente Gundel Mattenklott beweert in de Frankfurter Allgemeine van 02/08/03 dat Flutzeit (De arkvaarders) racistisch en antisemitisch is.
Anne Provoost reageert.

De bedoeling van de auteur!?

Gundel Mattenklott beweert in de Frankfurter Allgemeine van 2 augustus 2003 dat mijn roman Flutzeit (De arkvaarders) racistische en antisemitische beschrijvingen bevat. In de roman uit een jong meisje zich geringschattend over een groep zwervers die een schip in de woestijn bouwen. De handeling van Flutzeit speelt zich af ten tijde van Noach. Wie de bijbelse geschiedenis kent, weet hoe ver Noach in de tijd is verwijderd. Het doden van een mens is nog niet strafbaar, volgens de overlevering heersen het kwaad en de boosheid. Er is nog geen sprake van een joods volk of van Semieten, zoals er nog geen sprake is van Christenen of van Moslims. Het joodse volk ontwikkelt zich honderden jaren later, na Abraham, en de Semieten zijn genoemd naar Sem, de zoon van Noach, die op het moment van de vertelling nog aan zijn nakomelingschap moet beginnen. Hoe kun je stellen dat beschrijvingen van een volksstam in een roman antisemitisch zijn, als historisch duidelijk is dat er op het moment van de vertelde tijd nog niet zoiets bestond als een Semitisch volk?

Flutzeit handelt over een jonge vrouw die met een vat vol vooroordelen naar een ander volk toegaat. Gaandeweg leert ze individuen van het zwervende volk kennen, en die begint ze te appreciëren, zozeer dat ze op een van hen verliefd wordt en zijn kind baart. Die geliefde is een zoon van Noach, Cham. Hij smokkelt haar mee op de ark. Ze heeft een donkere huid. In de bijbel staat dat het nageslacht van Cham uitzwermt over Afrika. De keuze van haar huidskleur is bij mij ontstaan vanuit de vraag: waar waren de mensen met een zwarte huid op de ark van Noach? Wie de logica van de bijbelse tijdslijn volgt, moet ervan uitgaan dat álle volken afstammen van Noach, niet alleen de Semieten. Flutzeit is een poging om een literair antwoord te vinden op de vele contradicties die deze logica met zich meebrengt.

Het boek is - zoals de meeste historische romans - een gedachte-experiment. Als auteur ben ik in de huid gekropen van iemand die een paar duizend jaar geleden in het tweestromengebied leefde. Historische accuraatheid en waarachtigheid van vertelling waren mijn beslommeringen. 21ste-eeuwse, politiek correcte reflecties zouden mijn hoofdpersonage tot een anachronistische en ongeloofwaardige verschijning hebben herleid.

De maatschappijkritiek in dit boek ligt niet in de overpeinzingen van het hoofdpersonage, wel in de literaire doorlichting van het proces dat op gang komt bij elke confrontatie met 'de vreemde': waarden en normen worden bevraagd, vooroordelen worden bevestigd of tegengesproken, wat dat betreft is er in die paar duizend jaar niet veel veranderd. Het is de criticus bij het lezen van het boek ontgaan dat je precies door tegenover de uitverkorenen (die zich superieur voelen) de niet-uitverkorenen (die zich eveneens superieur voelen) te stellen kunt laten zien dat het superioriteitsgevoel eigen is aan elk volk. Dit boek gaat over waar dat toe leidt.

Gundel Mattenklopp dwingt Flutzeit twee keer in een rol die het boek niet ambieert: een keer in de rol van 'jeugd'boek, waarin de pedagogie opweegt tegen de literaire vertelling en het vermogen van de jonge lezer om zelf een kritisch oordeel te vormen wordt onderschat, en een keer in de rol van pamflet tegen een bepaalde bevolkingsgroep. Het boek is een kritiek op de mensheid, niet op een onderdeel van de mensheid. Het is een commentaar op een welbepaalde religieuze houding. Het verhaal van Noach behoort de joodse religie niet méér toe dan de christelijke en die van de moslims. Als dit boek antisemitisch is, is het ook antichristelijk en antimoslim. Het zo breed opvatten van het woord 'antisemitisme' verontrust me omdat het leidt tot een uitholling van het begrip. Het biedt kansen aan een veel nauwere en gevaarlijke vorm van antisemitisme die zich op deze manier onwillekeurig in ons taalgebruik nestelt.

Wie met literaire kritiek en analyse bezig is, kent het oude probleem van 'de intentie van de kunstenaar'. De schilder die vandaag een portret maakt van een zwarte met een overdreven brede neus en dikke lippen, kan de bedoeling hebben te stigmatiseren en te vernederen, maar het is ook mogelijk dat hij juist een manier van kijken aanklaagt, en ons herinnert aan ons eigen onzuivere denken over 'de ander'. De criticus kan aangeven dat het kunstwerk op verschillende manieren valt te interpreteren, maar als hij echt 'de intentie van de auteur' wil achterhalen, zal hij op zoek moeten gaan naar informatie buiten het schilderij, en een gesprek moeten aangaan met de maker van het werk.

Had Mattenklott navraag gedaan over mijn ander werk en over mijn politieke houding in het algemeen, dan had ze kunnen achterhalen dat ik in Vallen een uitgebreide parallel maak tussen het racisme in de Europese steden vandaag en de jodenhaat in de jaren dertig.

Flutzeit is verschenen in België, Nederland en Zweden, en verschijnt binnenkort in de UK, de VS en Australië. In geen van die landen heeft een recensent of redacteur het boek als antisemitisch ervaren. Begin 2004 verschijnt de roman in de VS bij de Joodse uitgever Arthur Levine. In een repliek op de recensie in Frankfurter Allgemeine schrijft hij: "To me your book is well within the Jewish tradition of Midrash - spinning a story to explore events mentioned, but perhaps not fully explicated in the bible. Seeing a biblical story from a different angle in order to gain insight and understanding. In my imprint two people from very different Jewish backgrounds read and appreciated your story (not to mention the third of us, who is Christian). I am from a liberal, intellectual branch of Judaism called Reconstructionism. One of my editors is an Orthodox Jew -- among the most traditional and direct in their interpretation of Jewish law and tradition. She appreciated the story as much as I did!"