KUNST VAN DE WERELD, WERELD VAN DE KUNST
6 oktober 2018 - AthenA-lezing
Hoe is het kunnen gebeuren,
Hoe is het zo snel kunnen gaan,
Mijn lief
hij en ik
studentenvrienden
de wereld afgereisd
teruggekeerd naar het vaderland
om te settelen
in een huis met vele kamers
voor de kinderen dachten we
Maar wie waren al snel daar
neerstrijkend
met pak en zak
om nooit meer weg te gaan
Dat onscheidbare paar
dat overal binnengaat
in elk huishouden vroeg of laat
dat je niet hebt verwacht?
Eerst meneer
beleefd binnengelaten
zodra hij zich aanbood
zonder reserve of bezwaren
bedje opgemaakt, spulletjes uitgepakt
alles op zijn plaats:
Mijnheer Dekunst, welkom in ons menage
We hebben niets anders verwacht
Dan dat u zich bij ons zou aanbieden
Meteen daarna
die ander
die we dachten alleen maar
te inviteren als het ons uit zou komen
of ons aanbelangde
als we zin hadden met haar om te gaan
die kort daarna ook ineens aan de voordeur staat
met lang schel gerinkel
meedeelde:
wij horen samen
we zijn niet te scheiden
Als je de een wil moet je de ander verdragen
Ik ben Madame Vandewereld, aangenaam
Wat ging het snel daarna!
Zoals de Meneer Dekunst zich stilhield in onze kamers,
bescheiden, schroomvallig
zonder enig kabaal
ingetogen, verzorgd
wachtend tot hij werd aangesproken
We hadden kunnen vergeten dat hij daar was
ware het niet dat Madame Vandewereld achter hem aan sjokte
rommelig en onhandig
In onze keuken, op onze zolder
In de slaapkamer
In de kinderbedden
opbotsend tegen alles
onze rust verstorend
onze ruimte vullend
En voor we het in de gaten hadden
hadden we dit soort conversaties
Mijn lief en ik:
“Ik kan niet goed ademen
wat is er?
ik weet het niet
ik moet hoesten en ik kan niet
ik heb dat wel vaker
je moet je laten nakijken
misschien heb je wel iets,
een longziekte
dat zou straf zijn
de voorzitter van stRaten generaal
nooit gerookt
zijn leven lag ten strijde getrokken tegen uitlaatgassen
longkanker
ik heb geen kanker
Dat weet ik
het is stress
het is de uitspraak van de Raad van State
je weet niet wanneer die komt
ze zeggen dat niet van tevoren
ineens wordt die afgekondigd
je moet klaar zijn
je moet voorbereid zijn op elk scenario
ik heb daarvan geen stress
het is de evaluatie van het project MER
duizend achthonderd bladzijden
ik heb het voor me uit geschoven
ik heb nu maar drie dagen meer
het is die vergadering
kun je niet niet gaan
es overslaan?
We zullen over de verankering van de werkbanken praten
alles wordt vastgelegd voor de komende tien jaar
de taakverdeling,
het geld dat naar de verschillende projecten gaat
wie intendant is
dat hebben we afgedwongen
dat is speciaal
dat wij daar iets over in de pap te brokkelen hebben
als we nu niet goed onderhandelen
dat zijn we gejost voor tien jaar
ik moet gaan
Ik kan niet koken vandaag
Ja ik weet het
ik had het beloofd
eet misschien boterhammen met kaas
Het is de wereld, het is de wereld maar,
We noemden haar vroeger Madame Vandewereld
Weet je nog
We lachten met haar
Ze was het lijk in de kast
Iedere keer we klaar waren
Wilden gaan schrijven
De zone ingaan
donderde ze eruit
gedaan met de concentratie
Je moet niet in het verleden praten
Ze is er nog
Ze is er altijd
Ze kruipt tussen mij en mijn gedachten
Ze praat door alles heen
Ik kan op die manier niet schrijven
We moeten het stil maken, terug
We moeten deze stad verlaten
Ons afzonderen,
Niet meer in contact staan met de straat
meer yolo worden
wat is yolo?
Dat is een internetterm, jongerenslang
het staat voor you only live once
Meer yolo worden?
Alsof dat kan
in dit menage à quatre
Hoe zou nog gaan met meneer Dekunst
Bestaat hij nog
Dat was een goede man,
Een warme huisgenoot
Hij waagt zich niet aan antwoorden.
Hij laat de stilte echoën.
Hij biedt geen oplossingen aan,
hij heeft geen boodschap
Hij probeert op zichzelf te staan
Madame Vandewereld daartegenover
heeft op alles commentaar:
Zij begrijpt niet dat
de realiteit is een reusachtig vliegwiel is
waar niemand grip op heeft
werkloosheid, immuniteitsresistentie, nieuwsmanipulatie, veiligheidslekken, vergiftiging van de waterlopen, plastieksoep, overheidstransparantie, corruptie, religie, hongersnood, discriminatie, grootschalige conflicten, en als kers op haar taart: de oosterweelverbinding!
Had ze maar wat minder praatjes
Luisterde ze maar naar muziek en verhalen
Ze is opdring-erig-er geworden met de jaren,
Haar temperament is veranderd
Ze port Meneer Dekunst voortdurend aan,
Je ziet het in de beste huishoudens
Er komt stress op de relatie
Ineens vindt ze
dat alleen maar vragen stellen niet meer volstaat
Ze noemt het onverantwoord buiten het maatschappelijke debat te gaan staan,
Al wie kunst maakt moet op de barricades
te veel is urgent, precair, gevaarlijk,
Ze spreekt alleman aan
Ze vraagt statements, manifesten,
De hoofden moeten boven het maaiveld
Het zenuwcentrum moeten worden geraakt
En als dat niet gaat, dan minstens de gevoelige snaar
En ik verlies voeling met mijn verhalen,
mijn personages ontglippen me
al haar lawaai
Wat ik nodig heb om iets te maken
Is blessed silence
Ze is machtig
Ik kan haar niet weerstaan
Haar gezang spreekt me aan
Ze biologeert me met haar praatjes
Ik wil haar tegenspreken of beamen
Ik kan haar niet gewoon maar laten praten
Want het gaat mis altijd maar
Altijd en overal
Het wordt akelig
de dystopieen die beschreven staan in romans worden waar
Ik hamster lege frisdrankflesjes
De kinderen zeggen, nee moeder, die zijn overal,
die hoef je niet op te slaan.
Ik antwoord, jawel, niemand koopt die nog,
iedereen spoelt ze uit tegenwoordig
om ze opnieuw te vullen
ze verslijten, er komen gaten in
op een dag zullen er geen meer zijn
Nee moeder, dat is in jouw fantasie
Dat is de wereld die praat
in jouw bubbel
geloof ons,
plastic flesjes hoef je niet bij te houden voor later
voor als er schaarste komt
daarvoor is het te vroeg
We moeten het koffiedik bijhouden
het moet in de tuin,
het is goede compost
het zit vol voedingsstoffen
we moeten de cirkel rond blijven maken
want van die cafeïne in zee
worden de vissen zenuwachtig
ze hebben verhoogde hartslag
echt waar
zoals ze ook onvruchtbaar worden van onze anticonceptie
Ach moeder, hou op,
met al jouw fantasie
houd je daar toch niet mee bezig
schrijf liever je boek
De hond moet vegetariër worden
Schijnt dat er vegetarische brokken zijn die even gezond
en voedzaam zijn voor een hond
Moeder, onze hond is zo groot als een kat
Wat eet die nu helemaal
Moeder, moederken toch
We zullen het u maar vertellen
Wij denken dat gij zot wordt!
Ik kreeg een lift terug na een lezing
Een collega-schrijver vroeg wanneer mijn boek klaar is.
ik zei, de wereld, de wereld
ik ben bang
dat de wereld onleefbaar wordt
terwijl ik verhaaltjes schrijf
Hij werd bijna kwaad
hij zei: niets in de wereld is zo belangrijk
als jouw boeken
als de literatuur en de kunst
al de rest is bijzaak
de oosterweelverbinding in de eerste plaats
bijzaak, zei hij, de oosterweelverbinding!
Ik geloofde hem niet
ik geloofde geen seconde dat wat ik schreef belangrijker kon zijn
dan het werk van straten-generaal
Het gaat slecht met de luchtkwaliteit
54 kastanjebomen worden neergehaald
Ze zijn ziek verklaard voor het gemak
De groene ruimte van de school in de Molenstraat
Wordt ingepalmd
Door een sporthal van vijfhonderd vierkante meter
Kinderen zijn tot 37 procent
meer blootgesteld aan luchtvervuiling dan volwassenen
De stijgende temperaturen zullen de ongelijkheid
in de wereld verscherpen
De wereld de wereld Manu
Hoe moet ik me afsluiten
Hoe kan ik doen alsof die niet bestaat?
Ik gaf een interview op de radio
in het programma Berg en Dal
de interviewer vroeg, het was zijn eerste vraag
zit je in een berg of in een dal
ik zit nooit in een dal
een dal gaat niet
het dal is geen keus
we moeten verder
we moeten hoger blijven gaan
Optimistisch, hoopvol
het imperatief
het onuitgesproken dictaat
als voor soldaten die naar de oorlog moeten
ze zullen er alleen maar iets van maken
als ze in de overwinning geloven
Kunstenaars en schrijvers
Zijn de laatsten die wanhopen
Ze geloven dat schoonheid
triomferen zal
De interviewer had het over engagement
hij noemde me een geëngageerd schrijver
dat is typecasting
Er wordt een typetje van je gemaakt
Dat is handig
Hoef je niet meer over wat iemand aanklaagt te praten
Maar ik heb Madame Vandewereld
tegen Meneer Dekunst horen klagen
Ze zei:
wat moeten we met kunstenaars
die wanhopig zijn
maar toch altijd weer blijven zeggen
dat het de schoonheid is
die het zal halen
die zal overblijven
die de haat en de onverdraagzaamheid zal verdrukken
die zal zorgen dat er een nieuwe mens ontstaat
met een empathische ziel
begrip voor De Ander
Die voor de veranderingen open zal staan
Die bereid zal zijn weelde te delen als dat betekent dat het met allen beter gaat
Wat moeten we met al die kunstenaars
Die doen alsof het grootste probleem waar we voor staan
Het diversiteitsvraagstuk is
En daar altijd maar op hameren?
Wat zullen we hebben aan al dat schoons allemaal
Al hun goede muziek, hun schilderijen, hun kathedralen,
hun moeizaam bij elkaar geschreven boeken en verhalen
aan de verbroederende kracht van het moois dat ze maken
Als het allemaal wegzinkt, verloren gaat
In wereldbranden, orkanen, schimmels en bacteriële uitbraken,
We zullen geen beroep kunnen doen
Op de rede en de goede wil van de oceanen
Ze vragen me voor AthenA
dat zijn de vrijmetselaars
om iets te zeggen
Over de wereld van de kunst,
de kunst van de wereld
Ik wilde daar
niet meer over praten
Ik vond dat het aan de anderen was
Niet de schrijvers, niet de kunstenaars, niet de muzikanten,
Om over het belang van kunst te bakkeleien
Als wij het erover hebben
Lijkt het alsof we alleen maar voor eigen winkel praten
Ik had gezworen daar nooit meer voor op een verhoog te gaan staan
Er het zwijgen toe te doen
Maar ze belden
Het is met Wim Henderickx, Anne-Mie Van Kerckhoven
Ik heb er niet aan kunnen weerstaan
Ik kon het niet helpen.
Meteen de dag erna
Heb ik een gedicht geschreven.
Een gedicht?
Ja.
Een gedicht als antwoord op hun verzoek
Zeg iets aardigs over de kunst van de wereld, de wereld van de kunst
Het heet
De wereld op zijn einde
En dit is hoe het gaat
Kunst, eerwaarde heren en dames,
zal de wereld op zijn einde niet maken
op zijn einde, als het allemaal is afgelopen
de aarde stil wordt
na de klank van cymbalen
zal er een pluim ontstaan
een waaier van gruis en zand
met armen om mee te zwaaien
zoals op een keer die dame
het op het podium vooraan
onder het licht van de lamp
muisstil maakte
met één klein gebaar
op dat meer met zwanen -
weet u nog
hoe toen de hobo aanhief
met zijn kalme bedeesde zang?
Het zal mooi zijn en prachtig en adembenemend en onvergetelijk
uitverkochte zalen
applaus op de banken
eeuwige roem
sterren in de krant
Maar niemand om te kijken
te slikken
in de hand te knijpen van iemand naast zich
de haren in de nek rechtop te voelen staan
Dus kunst, eerwaarde heren en dames,
zal de wereld op zijn einde niet maken
op zijn einde, als het allemaal is afgelopen
en de aarde zo stil is
als een kuch in een zaal
zal de wereld de toeschouwer achterlaten
met het schampere, geknepen lachje
van de fagot
Was dat het?
Ja, dat was mijn gedicht
Het is mijn laatste woord
Ik praat er nooit meer over daarna
Ik verkondig mijn wanhoop
Niemand heeft er boodschap aan
Ik begon te schrijven lang geleden
in een tijd waarin men nog geloofde in het opvoedkundige effect van de verhalende kunsten.
Het effect was ongrijpbaar en moeilijk te beschrijven,
maar het werd als reëel ervaren.
Met een verhaal werd iets gezegd,
Het had een vormende kracht.
Ik verdedigde de fictie
Ik preekte de passie van het grote alsof
De verhouding van de wereld tot wat daarom nog niet waar is,
De fictie spreekt geen oordeel uit
ze weet dat het daarvoor te vroeg is.
Ze verdaagt het uitstel, ook het verdict,
Ze biedt een veelheid van perspectieven aan.
Ze toont onderstromen,
Ze blikt vooruit op de toekomst van personages
Ze verlegt de allergrootste grens,
namelijk die van de waarheid
Fictie is het middel bij uitstrek om over de toekomst te praten:
het is niet echt gebeurd,
want het is nog niet echt gebeurd.
Het vormt zich een beeld van wat voorbij is,
maar ook van wat er zit aan te komen.
Fictie kan ernaast zitten,
Dan nog krijgt het dikwijls al stoemelings relevantie.
Het is de dream time van de aboriginals in Australië,
de testrit,
het rustpunt,
de symbolische minuut stilte,
De schrijver
vraagt zich minutieus af, als een horlogebouwer
hoe zijn niet-bestaande wereld eruitziet,
hij overdrijft,
hij weidt uit, over het kleine, over de excessen,
als een autistisch kind
Fictie die naar de toekomst kijkt levert geen fraai beeld op.
Een utopische prognose is niet meer van deze tijd,
Een visionair verhaal komt uit bij de catastrofe.
Verhalen over wat voor ons ligt handelen bijna altijd
over een wereld die slechter is dan degene waarin we leven.
Ga verder, ga verder,
Leg het verband
Vraag je af
Is de fagot werkelijk het laatste?
Denk goed na
Je schrijft over de wereld die vergaat,
Het beeld van een hobo, een fagot en een lach,
Je gebruikt sublieme taal
Zoals omschreven door de filosoof Charles Taylor
Om vruchtbaar te praten
Over wanhoop en angst voor wat ons te wachten staat
werp je een talig net uit
je haalt het aan
je gebruikt ritme, betekenis en klank
je brengt steeds fijnmaziger
elke schakering aan
van waar je aan ten onder denkt te gaan
Je helpt inzichten ontstaan
Je biedt een antidotum
Rechtstreeks in de ader
Waardoor de lezer ontwaakt
Je geeft een inkijk in een mogelijke toekomst,
zo beeldend en waar, dat hij schrikt
dat hij ongemakkelijk wordt
hij zich schrap zet
zijn gedrag aanpast
Graaf je in in je verhalen
Maak ze fictiever dan de toekomst.
Zoek niet naar het realiteitsgehalte,
maar naar het onwerkelijke.
Wees een mol,
een ondergrondse baggeraar,
bijziend en kortzichtig werkend aan haar oeuvre diep in haar duistere grot.
Ze weet wanneer de grond trilt,
Ze herkent de voetstap van wie nadert,
Ze voelt hoe het water omhoog komt
Ze graaft zich naar de oppervlakte,
niet om haar nieuwe roman af te scheiden,
maar om op het gazon een bruine hoop achter te laten.
Steek de toehoorders aan,
luister naar wat ze zullen vragen
Na het lezen van je gedicht,
Zoals na ieder einde
alsof het kinderen waren:
maar wat gebeurt er daarna?
Je gedicht toont je wanhoop
Je zegt dat alles vergaat
Je benoemt het
Je hebt een boodschap, nog altijd
En het is niet je laatste
Je echte naam is Madame Vandewereld
Daar is geen verhelpen aan
Je bent van de wereld
Je houdt ervan
Je houdt van de mensen die erop bestaan
Zoals de meesten
Dat is alles
Dat je niet alleen houdt van wat de mens maakt
Maar ook van hem
in heel zijn wezen
En dan
het is waar -
Nadat de stilte is ingedaald
zegt iemand iets terug
Iemand maakt een gebaar
er ontstaat een verandering
Een overwinning op iets kwaads.
Het gedicht, van woorden gemaakt,
Gaat over in het volgende ogenblik
En in het ogenblik daarna
De wanhoop toont
als hij grondig genoeg is beschreven
dat het niet waar is dat het te laat is
doordat het is beschreven ontstaat de garantie:
er is altijd nog een daarna
Denk je dat
Wil je dat geloven?
Geloof het
Er is niets anders
Laat je niet gaan
Je bent een soldaat, Madame Vandewereld
Ja, dat is waar
Dat ben ik
